Athanāsiyūs III Dabbās d’Antioche, traducteur de la Τέχνη Ῥητορικῆς de Frangiskos Skoufos. De l’art rhétorique (Fī ṣinā‘at al-faṣāḥa, Alep, 1718) : édition critique, traduction et commentaire du livre I

This thesis examines the translation efforts of Athanasios III Dabbās, the Melkite Patriarch of Antioch, through a critical edition and annotated translation of the first book of Fī ṣināʿat al-faṣāḥa, an Arabic adaptation produced in 1718 in Aleppo. This adaptation is based on the Τέχνη Ρητορικής (Technē Rhētorikēs) by Frangiskos Skoufos, a 17th-century Greek orator and theologian. Situated at the intersection of post-Byzantine Greek and Christian Arab traditions, this work demonstrates the vibrancy and renewal of the Greek-Arab translation movement during the early Nahḍa, particularly in the domains of philosophy and rhetoric. The primary contribution of this research lies in the identification of the previously unknown Greek source text and the discovery of unpublished parallel passages with other Arabic philosophical texts. These findings reveal Dabbās’s intent to synthesize Greek and Arabic philosophical traditions, drawing on a rhetorical manual printed in Venice fifty years earlier. Employing a philological approach, the critical edition is based on the collation of 38 manuscript witnesses. While it does not aim to establish a stemma codicum, it identifies several distinct recensions, offering new insights into the complex history of the text’s transmission. The commentary explores the cultural and intellectual dynamics underlying the work and analyzes the translation strategies employed, highlighting innovative linguistic and stylistic adaptations tailored to the doctrinal and practical needs of the period. This study contributes to a deeper understanding of the interplay between pre-modern Greek and Christian Arabic traditions on the eve of the Nahda, shedding light on their shared intellectual heritage and the creative processes that shaped this critical period of renewal. Grec Η παρούσα διατριβή εξετάζει τη μεταφραστική ροσπάθεια του Athanāsiyūs III Dabbās, Μελκίτη πατριάρχη της Αντιόχειας, μέσω μιας κριτικής έκδοσης και μιας μετάφρασης με χειρόγραφες σημειώσεις στο περιθώριο του πρώτου βιβλίου της Fī ṣinā‘at al-faṣāḥa, μιας αραβικής εκδοχής που εκπονήθηκε στο Χαλέπι το 1718, της Τέχνης Ῥητορικῆς του Φραγκίσκου Σκούφου, Έλληνα ρήτορα και θεολόγου του 17ου αιώνα. Ευρισκόμενο στο σταυροδρόμι της ελληνικής μεταβυζαντινής και της χριστιανικής αραβικής παράδοσης, το εν λόγω έργο απεικονίζει τη ζωτικότητα και την άνθηση του κινήματος της ελληνοαραβικής μετάφρασης στην προ- Nahḍa, (στην πρώιμη περίοδο της Αραβικής Αναγέννησης), ιδίως/ιδιαιτέρως στους τομείς της Φιλοσοφίας και της Ρητορικής. Η κύρια συνεισφορά της παρούσας έρευνας εδράζεται στο να ταυτοποιήσει το ελληνικό κείμενο ως πηγή, άγνωστο στο παρελθόν, καθώς και στο να υπογραμμίσει επίσης ανέκδοτα παράλληλα κείμενα με άλλα φιλοσοφικά αραβικά κείμενα. Αυτές οι ανακαλύψεις φανερώνουν το σχέδιο του Dabbās να επιχειρήσει μια σύνθεση μεταξύ των ελληνικών και των αραβικών φιλοσοφικών παραδόσεων, βάσει ενός εγχειριδίου ρητορικής που τυπώθηκε πενήντα χρόνια νωρίτερα στη Βενετία. Ριζωμένη σε μια φιλολογική προσέγγιση, η έκδοση βασίζεται στην αντιπαραβολή 38 χειρογράφων μαρτύρων. Εντούτοις, χωρίς να ισχυρίζεται ότι θεσπίζει ένα stemma codicum (γενεαλογία των χειρογράφων), ταυτοποιεί πολλές διαφοροποιούμενες αποδόσεις, προσφέροντας ένα πρωτόγνωρο πρίσμα στην πολύπλοκη ιστορία της μετάδοσης του κειμένου. Ο παρών μεταφρασεολογικός σχολιασμός διαφωτίζει τα πολιτισμικά και διανοητικά διακυβεύματα του έργου, φέρνοντας στο φως, μέσω της ανάλυσης των μεταφραστικών στρατηγικών, τις καινοτόμες γλωσσολογικές και στιλιστικές επιλογές, προσαρμοσμένες στα δογματικά κελεύσματα και πρακτικές της εποχής του. Ως εκ τούτου, συνεισφέρει σε μια καλύτερη ερμηνεία και κατανόηση των αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στα προμοντέρνα ελληνικά και στα χριστιανικά αραβικά στην αυγή της Nahḍa.

(fre) Cette thèse explore le travail de traduction d’Athanāsiyūs III Dabbās, patriarche melkite d’Antioche, à travers une édition critique et une traduction annotée du premier livre de Fī ṣinā‘at al-faṣāḥa, une version arabe réalisée en 1718 à Alep de la Τέχνη Ῥητορικῆς de Frangiskos Skoufos, rhétoricien et théologien grec du XVIIe siècle. Située au carrefour des traditions grecque post-byzantine et arabe chrétienne, cette œuvre illustre la vitalité et le renouveau du mouvement de traduction gréco-arabe dans la pré-Nahḍa, en particulier dans les domaines de la philosophie et de la rhétorique. L’apport principal de cette recherche réside dans l’identification du texte source grec, auparavant inconnu, et dans la mise en évidence également inédite de passages parallèles avec d’autres textes philosophiques arabes. Ces découvertes révèlent le projet de Dabbās d’opérer une synthèse, à partir d’un manuel de rhétorique imprimé cinquante ans plus tôt à Venise, entre les traditions philosophiques grecque et arabe. Ancrée dans une approche philologique, l’édition repose sur la collation de 38 témoins manuscrits. Sans toutefois prétendre à l’établissement d’un stemma codicum, elle identifie plusieurs recensions distinctes, offrant un éclairage inédit sur l’histoire complexe de la transmission du texte. Le commentaire éclaire les enjeux culturels et intellectuels de l’œuvre tout en mettant en lumière, à travers l’analyse des stratégies traductives, des choix linguistiques et stylistiques innovants, adaptés aux besoins doctrinaux et pratiques de son époque. Il contribue ainsi à une meilleure compréhension des interactions entre le grec pré-moderne et l’arabe chrétien à la veille de la Nahḍa. Italien Questa tesi tratta dell'opera di traduzione di Athanāsiyūs III Dabbās, patriarca melchita di Antiochia, attraverso un'edizione critica e una traduzione annotata del primo libro di Fī ṣinā'at al-faṣāḥa, versione araba del Τέχνη Ῥητορικῆς di Frangiskos Skoufos, retore e teologo greco del XVII secolo. Situata al crocevia delle tradizioni greca post-bizantina e araba cristiana, quest'opera, eseguita ad Aleppo da Dabbas nel 1718, illustra la vitalità e il rinnovamento del movimento di traduzione greco-arabo in epoca pre-Nahḍa, in particolare nei settori della filosofia e della retorica. Il contributo principale di questa ricerca risiede nell’identificazione del testo di partenza greco, prima sconosciuto, e nell’altrettanto inedita messa in luce di passaggi paralleli con altri testi filosofici arabi. Queste scoperte rivelano il progetto di Dabbās di realizzare una sintesi, sulla base di un manuale di retorica stampato cinquant'anni prima a Venezia, tra le tradizioni filosofiche greche e arabe. Ancorata a un approccio filologico, l'edizione si basa sulla collazione di 38 testimoni manoscritti. Senza la pretesa di stabilire uno stemma codicum, questo lavoro individua diverse revisioni distinte, offrendo uno spaccato inedito della complessa storia della trasmissione del testo. Il commento mette in luce le questioni culturali e intellettuali dell'opera evidenziando, attraverso l'analisi delle strategie traduttive, scelte linguistiche e stilistiche innovative, adatte alle esigenze dottrinali e pratiche del suo tempo, contribuendo così a una migliore comprensione delle interazioni tra il greco premoderno e l'arabo cristiano alla vigilia della Nahḍa.